Σκοπός της μελέτης αυτής είναι να μετάσχει στο δημόσιο επιστημονικό διάλογο για το χαρακτήρα του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να αντιμετωπίσει ορισμένα κρίσιμα ζητήματα που συνδέονται με τις νέες κατηγορίες πράξεων, τα οποία απασχολούν το νομικό της πράξης όταν εφαρμόζει το παράγωγο δίκαιο στο εσωτερικό κάθε κράτους μέλους.
Κατουσίαν η μελέτη αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη ανάλυση των νέων κατηγοριών των πράξεων του παράγωγου δικαίου της Ένωσης που εισήγαγε η Συνθήκη της Λισαβόνας. Πρόκειται για τις βασικές κατηγορίες των νομοθετικών και μη νομοθετικών πράξεων και τις ειδικότερες των κατ’ εξουσιοδότηση, των εκτελεστικών και των μη νομοθετικών πράξεων που θεμελιώνονται απευθείας στις Συνθήκες. Οι διατάξεις της Συνθήκης της Λισαβόνας εξαρτούν την κατηγορία κάθε πράξης από τη διαδικασία με την οποία εκδίδεται, είτε η διαδικασία προβλέπεται στις Συνθήκες είτε έχει καθορισθεί με πράξεις του παράγωγου δικαίου το περιεχόμενο των οποίων προσδιορίζεται στις Συνθήκες. Μέσω της αναγωγής στη διαδικασία έκδοσης κάθε πράξης, οι νέες κατηγορίες συνδέουν τις πράξεις του παράγωγου δικαίου με τα θεσμικά όργανα που τις εκδίδουν, στοιχείο που απουσίαζε από το νομικό σύστημα της Ένωσης πριν τη τελευταία αναθεώρηση.
Η μελέτη επισημαίνει την ανάγκη να ενταχθούν οι νέες κατηγορίες πράξεων του παράγωγου δικαίου στο νομικό σύστημα της Ένωσης όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι τη Συνθήκη της Λισαβόνας και να αναζητηθούν οι μεταβολές που επιφέρουν στο σύστημα αυτό, λαμβάνοντας υπόψη ότι παραμένει σε ισχύ η τυπολογία των νομικά δεσμευτικών πράξεων του παράγωγου δικαίου (κανονισμός, οδηγία, απόφαση) όπως ορίσθηκε με τις Ιδρυτικές Συνθήκες. Για το λόγο αυτό, το πρώτο κεφάλαιο της μελέτης προσεγγίζει το δίκαιο της Ένωσης από τη σκοπιά της θεωρίας των νομικών συστημάτων και το δεύτερο εντοπίζει ορισμένα βασικά συστηματικά χαρακτηριστικά του ενωσιακού δικαίου. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται οι ειδικότεροι κανόνες που διέπουν τη θέσπιση των πράξεων του παράγωγου δικαίου της Ένωσης και έχουν αποκληθεί από το Δικαστήριο «το νομοθετικό σύστημα των Συνθηκών», όπως οι κανόνες αυτοί είχαν διαμορφωθεί πριν την τελευταία αναθεώρηση και στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η μετάβαση από το προηγούμενο καθεστώς στις καινοτομίες της Συνθήκης της Λισαβόνας μέσω της Συνέλευσης για το Μέλλον της Ευρώπης και τη Συνταγματική Συνθήκη. Στο πέμπτο και στο έκτο κεφάλαιο αναλύονται οι νέες κατηγορίες πράξεων με βάση τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι εντατική, στο πεδίο αυτό, τα τελευταία χρόνια και στο έβδομο θίγονται, από τη σκοπιά των ιδιωτών, ορισμένα ειδικά ζητήματα δικαστικού ελέγχου και προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων που συνδέονται με τις νέες κατηγορίες πράξεων. Στις συμπερασματικές παρατηρήσεις επανεξετάζεται το βασικό ζήτημα της ιεράρχησης των κανόνων του παράγωγου δικαίου και της συμβολής των νέων κατηγοριών πράξεων σ’ αυτήν.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ...................................................................................................................................... VII
ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ....................................................................................................... χV
Εισαγωγή........................................................................................................................................... 1
Ι..... Το νομικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης....................................................................... 5
1. O συστηματικός χαρακτήρας του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης........................................... 5
2. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εθνικά νομικά συστήματα................................................ 11
3. Νομιμοποίηση και ιεράρχηση των κανόνων του παράγωγου δικαίου.................................... 15
4. Το «νομοθετικό σύστημα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης ειδικότερα............................................... 19
ΙΙ.... Στοιχεία της συστηματικής δομής του δικαίου της Ένωσης.............................................. 23
1. Η προέλευση του δικαίου της Ένωσης και η λειτουργία των Συνθηκών.................................. 23
2. Η αρχή της δοτής αρμοδιότητας και η συμβολή της στην οργάνωση του παράγωγου δικαίου της Ένωσης 33
2.1.. Η λειτουργία της αρχής της δοτής αρμοδιότητας............................................................. 33
2.2.. Η επιρροή της αρχής της δοτής αρμοδιότητας στη διάκριση των βασικών από τις εκτελεστικές πράξεις 43
3. Η συμβολή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη διαμόρφωση των κανόνων του παράγωγου δικαίου 46
4. Κάθετη και οριζόντια κατανομή αρμοδιοτήτων στο δίκαιο της Ένωσης................................... 54
4.1.. Η (κάθετη) κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ της Ένωσης και των κρατών μελών και η αρχή της καλόπιστης συνεργασίας ................................................................................................................................ 54
4.2.. Η (οριζόντια) κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ των οργάνων της Ένωσης κατά την υιοθέτηση των κανόνων του παράγωγου δικαίου – Η αρχή της θεσμικής ισορροπίας και η σημασία της διαδικασίας έκδοσης των πράξεων..... 58
4.3.. Η αναλογία της αρχής της θεσμικής ισορροπίας και της κατανομής των αρμοδιοτήτων μεταξύ των οργάνων της Ένωσης με την αρχή της διάκρισης των εξουσιών................................................................................................ 72
ΙΙΙ... Η οργάνωση του κοινοτικού νομοθετικού συστήματος πριν τη Συνθήκη της Λισαβόνας 77
1. Η «νομοθεσία» στο κείμενο των Συνθηκών και στη νομολογία του Δικαστηρίου πριν τη Συνθήκη της Λισαβόνας 77
1.1.. Η αναφορά στη «νομοθετική εξουσία» του Συμβουλίου και στην «κοινοτική νομοθεσία» μετά τη Συνθήκη του Άμστερνταμ ................................................................................................................................ 77
1.2.. Η έννοια της νομοθεσίας στη νομολογία του Δικαστηρίου πριν τη Συνθήκη της Λισαβόνας – Οι βασικές πράξεις και η αφετηρία της διάκρισης του ουσιαστικού από τον τυπικό νόμο στο κοινοτικό δίκαιο........................... 81
2. Το «τριτογενές» κοινοτικό δίκαιο πριν τη Συνθήκη της Λισαβόνας........................................... 87
2.1.. Η ανάθεση στην Επιτροπή και, κατ’ εξαίρεση, στο Συμβούλιο της αρμοδιότητας να εκτελούν τις βασικές πράξεις και οι νομολογιακοί περιορισμοί της............................................................................................................. 87
2.2.. H πρακτική της «επιτροπολογίας» και η διάκριση της εκτέλεσης από την εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου 98
ΙV... Οι πράξεις των οργάνων κατά τη μετάβαση απο τη συνταγματικήΣυνθήκη στη Συνθήκη της Λισαβόνας 107
1. Οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης........................................................................... 107
2. Οι ρυθμίσεις της Συνταγματικής Συνθήκης για τις πράξεις της Ένωσης.................................. 112
3. Η ένταξη των διατάξεων για τις νέες κατηγορίες πράξεων στη δομή των Συνθηκών μετά την αναθεώρηση της Λισαβόνας ........................................................................................................................................ 116
V.... Oι πράξεις που θεμελιώνονται απευθείας στις Συνθήκες μετά την αναθεώρηση της Λισαβόνας 121
1. Οι νομοθετικές πράξεις....................................................................................................... 121
1.1.. Ο ορισμός των νομοθετικών πράξεων στο άρθρο 289 ΣΛΕΕ και η σχέση τους με τον τύπο των πράξεων – Ειδικότερα, η απόφαση ως νομοθετική πράξη....................................................................................................... 121
1.2.. Η πρωτοβουλία της έκδοσης νομοθετικών πράξεων και οι διαδικαστικές και άλλες συνέπειες του χαρακτηρισμού μιας πράξης ως νομοθετικής................................................................................................................. 128
1.2.1... Η πρωτοβουλία έκδοσης νομοθετικών πράξεων............................................... 128
1.2.2... Διαδικαστικές συνέπειες του χαρακτηρισμού μιας πράξης ως νομοθετικής........ 129
1.2.3... Η σημασία του χαρακτηρισμού μιας πράξης ως νομοθετικής για τον προσδιορισμό της εξωτερικής αρμοδιότητας της Ένωσης σύμφωνα με το άρθρο 3 § 2 ΣΛΕΕ................................................................... 131
1.3.. Η μη νομοθετική λειτουργία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και η απαγόρευση θέσπισης νομοθετικών πράξεων στο πεδίο της ΚΕΠΠΑ ................................................................................................................................ 134
1.4.. Οι νομοθετικές διαδικασίες ειδικότερα και η σημασία τους για την επιλογή της διαδικασίας σύναψης διεθνών συμβάσεων από την Ένωση σύμφωνα με το άρθρο 218 ΣΛΕΕ................................................................................. 136
2. Μη νομοθετικές πράξεις που θεμελιώνονται απευθείας στις Συνθήκες................................. 142
2.1.. Κατηγορίες μη νομοθετικών πράξεων με νομική βάση στις Συνθήκες........................... 142
2.2.. Η πρώτη νομολογιακή επεξεργασία των μη νομοθετικών πράξεων κανονιστικού περιεχομένου που θεμελιώνονται στις Συνθήκες: η νομική βάση του άρθρου 43 § 3 ΣΛΕΕ......................................................................... 150
VI... Το «τριτογενές» δίκαιο μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας................................................. 159
1. Η οργάνωση των κανόνων θέσπισης του «τριτογενούς» δικαίου και η σημασία των νομικών βάσεων του παράγωγου δικαίου ........................................................................................................................................ 159
2. Οι κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις σύμφωνα με το άρθρο 290 ΣΛΕΕ........................................ 166
2.1.. Η έννοια των κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων................................................................. 166
2.2.. Ο εκ των υστέρων έλεγχος της Επιτροπής κατά την άσκηση της αρμοδιότητας έκδοσης κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων ................................................................................................................................ 173
3. Οι εκτελεστικές πράξεις σύμφωνα με το άρθρο 291 § 2 ΣΛΕΕ.............................................. 179
3.1.. Η έννοια των εκτελεστικών πράξεων μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας.......................... 179
3.2.. Η εξέλιξη της επιτροπολογίας: ο κανονισμός 182/2011................................................ 188
4. Η επιλογή μεταξύ της έκδοσης κατ’ εξουσιοδότηση ή εκτελεστικής πράξης και ο δικαστικός έλεγχός της 193
5. Η υποχρέωση αναφοράς της κατηγορίας της πράξης στον τίτλο της και οι ρυθμίσεις που διέπουν τη μετάβαση στο σύστημα των νέων κατηγοριών πράξεων του τριτογενούς δικαίου.................................................................... 200
6. Η εφαρμογή των πράξεων της Ένωσης από τα κράτη μέλη σύμφωνα με το άρθρο 291 § 1 ΣΛΕΕ 204
VII.. Οι νέες κατηγορίες πράξεων και ο ιδιώτης........................................................................ 217
1. Οι νέες κατηγορίες πράξεων και ο δικαστικός έλεγχος......................................................... 217
1.1.. Το σύστημα δικαστικού ελέγχου και η αναθεώρηση της Λισαβόνας.............................. 217
1.2.. Οι κανονιστικές πράξεις του άρθρου 263 ΣΛΕΕ και η νέα διάσταση της διάκρισης ανάμεσα σε ουσιαστικό και τυπικό νόμο στο δίκαιο της Ένωσης........................................................................................................................ 220
1.3.. Τα «εκτελεστικά μέτρα» της νέας, τρίτης περίπτωσης του τέταρτου εδαφίου του άρθρου 263 ΣΛΕΕ 231
2. Η επίδραση της κατηγορίας της πράξης στη δυνατότητά της να εισάγει περιορισμούς στα δικαιώματα που εγγυάται ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων....................................................................................................................... 235
2.1.. Η έννοια του «νόμου» στο άρθρο 52 § 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων........... 235
2.2.. Οι περιορισμοί στη θέσπιση μέτρων που επηρεάζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα με πράξεις του τριτογενούς δικαίου ................................................................................................................................ 240
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Με αφορμή την ιεραρχία των κανόνων του παράγωγου δικαίου 245
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................ 251
Αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης.......................................................... 265
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ..................................................................................................................................... 271
