Τα φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης, της έντονης μετανάστευσης – εντός και εκτός κρατικού ελέγχου – και της ανάπτυξης του διεθνούς δικαίου προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου έχουν εκκινήσει τη διαδικασία επαναπροσδιορισμού του νομικού καθεστώτος εκατομμυρίων ανθρώπων που δε φέρουν την ιδιότητα του πολίτη του κράτους υποδοχής. Η παρούσα μονογραφία ερευνά τη συγκρότηση ή μη συμπαγούς και λειτουργικού διεθνούς πλαισίου προστασίας των μεταναστών στο κράτος της νόμιμης ή παράνομης διαμονής τους, με παράλληλο στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη μορφή που λαμβάνει η παραδοσιακά ακραιφνής διάκριση ημεδαπών/αλλοδαπών στο σύγχρονο δημόσιο διεθνές δίκαιο. Η μελέτη εστιάζει σε νεωτερικές αναγνώσεις του θεσμού της ιθαγένειας ως νομικού δεσμού του ατόμου με το κράτος, και επιχειρεί να ανταποκριθεί στη σύγχρονη πρόκληση του επαναπροσδιορισμού βασικών εννοιών της επιστήμης του δημοσίου διεθνούς δικαίου, όπως η ιθαγένεια, η αλλοδαπότητα και η κρατική κυριαρχία.
Κύριοι άξονες της προβληματικής είναι η νομιμότητα (ή μη) της διαφορετικής μεταχείρισης στη βάση της ιθαγένειας και η αντιπαραβολή με το νομικό καθεστώς των ημεδαπών. Η συγγραφέας, Διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσιάζει και αναλύει κριτικά το πλούσιο υλικό που συνθέτει η σύγχρονη πρακτική - δικαιοδοτική, ημι-δικαιοδοτική και δικαιοπαραγωγική – πολυάριθμων διεθνών οργάνων σε οικουμενικό και περιφερειακό (κυρίως ευρωπαϊκό) επίπεδο, με καίρια επιλεγμένες αναφορές στη σχετική ελληνική νομοθεσία και πρακτική. Το εγχείρημα συνεπικουρεί η κατάλληλη αξιοποίηση της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας που άπτεται του συγκεκριμένου προβληματισμού στις ποικίλες επιμέρους πτυχές του. Η μελέτη οδηγείται σταδιακά σε μια σειρά από επίκαιρα πορίσματα σχετικά με το υπό διαμόρφωση νομικό καθεστώς των μεταναστών στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, τις πολλαπλές διαστάσεις της σύγκρισης με το καθεστώς των ημεδαπών, τη συγκρότηση διακριτών υποκαθεστώτων αλλοδαπότητας, την ανάδειξη της διαμονής σε de jure δεσμό του ατόμου με το κράτος, και το ρόλο που τείνει να διαδραματίζει η ιθαγένεια για το φορέα της στο εν λόγω πλαίσιο. Η έκδοση συμπληρώνεται από Παράρτημα που περιλαμβάνει πλήρη κατάλογο των πρωτογενών πηγών και εύχρηστο αλφαβητικό ευρετήριο των σημαντικότερων όρων που απαντώνται στο κείμενο. Τη μονογραφία προλογίζει ο κ. Λίνος-Αλέξανδρος Σισιλιάνος, Δικαστής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η έκδοση αντιμετωπίζει συστηματικά και σε βάθος ερωτήματα που τίθενται πλέον μετ’ επιτάσεως στη θεωρία του σύγχρονου δημοσίου διεθνούς δικαίου. Απευθύνεται ιδίως σε νομικούς, διεθνολόγους και μελετητές του διεθνούς δικαίου προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου των μεταναστών, σε Δικαστές και Δικηγόρους που ασχολούνται με το μεταναστευτικό δίκαιο και τα standards μεταχείρισης των αλλοδαπών που προοδευτικά διαμορφώνονται διεθνώς και καλούν σε εφαρμογή στο εσωτερικό επίπεδο των κρατών υποδοχής.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ...........................................................................................................................
V
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ .................................................................................................................................................
ΙΧ
ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ .................................................................................................................................................
XV
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................................................................
1
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΤΑΣΕΙΣ ΣΥΓΚΛΙΣΗΣ ΜΕ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΗΜΕΔΑΠΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΧΕΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΗΜΕΔΑΠΩΝ/ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ
1. Ισότητα versus ιθαγένειας: η σύγχρονη προσέγγιση του διεθνούς δικαίου δικαιωμάτων του ανθρώπου .........................................................................................................
20
2. Προς μια τριχοτόμηση της διάκρισης: προνομιακά καθεστώτα .............................................................................................................
36
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΤΑΣΕΙΣ ΕΞΟΜΟΙΩΣΗΣ
1. Είναι η (μακρόχρονη νόμιμη) διαμονή η νέα ιθαγένεια; .............................................................................................................
57
1.1. Ανάδυση του «οιονεί ημεδαπού» ....................................................................................................................................
57
1.2. Η εξομοίωση ως απόλαυση ad hoc μειονοτικών δικαιωμάτων ....................................................................................................................................
71
1.2.1. Προσεγγίσεις στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών .....................................................................................................................................
74
1.2.2. Προσεγγίσεις στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης .....................................................................................................................................
80
1.2.3. Προσέγγιση στο πλαίσιο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη .....................................................................................................................................
87
1.2.4. Προσεγγίσεις στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης .....................................................................................................................................
88
2. Οι συνιστώσες της «εξίσωσης» .................................................................................................................................................
98
2.1. Ελευθερία κυκλοφορίας-διαμονής ....................................................................................................................................
98
2.1.α. Στο εσωτερικό .....................................................................................................................................
98
2.1.β. Προς και από το εξωτερικό .....................................................................................................................................
101
2.1.β.α. Έξοδος ...................................................................................................................................
101
2.1.β.β. Είσοδος ...................................................................................................................................
106
2.2. Οικογενειακή ενότητα ....................................................................................................................................
109
2.2.α. Διαμονή μελών οικογένειας .....................................................................................................................................
109
2.2.α.α. Κοινή διαμονή ...................................................................................................................................
109
2.2.α.β. Αυτονόμηση άδειας διαμονής ...................................................................................................................................
110
2.2.β. Δικαιώματα μελών οικογένειας .....................................................................................................................................
112
2.3. Συλλογικές όψεις εκδήλωσης θρησκευτικών πεποιθήσεων ....................................................................................................................................
114
2.4. Οικονομικά-κοινωνικά-πολιτιστικά δικαιώματα ....................................................................................................................................
120
2.4.α. Οικονομικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
120
2.4.α.α. Εργασία ...................................................................................................................................
120
2.4.α.β. Λοιπές οικονομικές δραστηριότητες ...................................................................................................................................
126
2.4.β. Κοινωνικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
127
2.4.β.α. Κοινωνική ασφάλιση και προστασία ...................................................................................................................................
127
2.4.β.β. Στέγαση ...................................................................................................................................
136
2.4.β.γ. Εκπαίδευση ...................................................................................................................................
139
2.4.γ. Πολιτιστικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
142
2.4.γ.α. Εκπαίδευση στη μητρική γλώσσα ...................................................................................................................................
142
2.4.γ.β. Έκφραση πολιτιστικής ταυτότητας και Μ.Μ.Ε. ...................................................................................................................................
149
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
ΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
1. Τα όρια της «εξίσωσης» .............................................................................................................
156
1.1. Η (αδύνατη;) απέλαση ....................................................................................................................................
156
1.1.α. Ουσιαστικές προϋποθέσεις .....................................................................................................................................
156
1.1.α.α. Λόγοι έκδοσης απόφασης απέλασης ...................................................................................................................................
156
1.1.α.α.1. Οικουμενικό επίπεδο .................................................................................................................................................
160
1.1.α.α.2. Περιφερειακό-ευρωπαϊκό επίπεδο .................................................................................................................................................
163
1.1.α.β. Συνεκτιμώμενες παράμετροι ...................................................................................................................................
173
1.1.α.β.1. Οικουμενικό επίπεδο .................................................................................................................................................
173
1.1.α.β.2. Περιφερειακό-ευρωπαϊκό επίπεδο .................................................................................................................................................
178
1.1.β. Διαδικαστικές εγγυήσεις .....................................................................................................................................
188
1.1.γ. Απαγόρευση (επαν)εισόδου .....................................................................................................................................
200
1.2. Η αναγνώριση περιορισμένων πολιτικών δικαιωμάτων (stricto sensu).........................................................................................................................
206
1.2.α. Συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο .....................................................................................................................................
206
1.2.α.α. Μέσω συμβουλευτικών μηχανισμών ...................................................................................................................................
206
1.2.α.β. Μέσω της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος ...................................................................................................................................
209
1.2.α.γ. Μέσω της συμμετοχής σε πολιτικά κόμματα ...................................................................................................................................
221
1.2.β. Ανάληψη δημόσιας υπηρεσίας/λειτουργίας .....................................................................................................................................
227
2. Προς μια ίση μεταχείριση λόγω της νομιμότητας της διαμονής .............................................................................................................
236
2.1. Ενισχυμένη προστασία ατομικών δικαιωμάτων ....................................................................................................................................
237
2.1.α. Ελευθερία κυκλοφορίας-διαμονής .....................................................................................................................................
237
2.1.α.α. Στο εσωτερικό ...................................................................................................................................
237
2.1.α.β. Προς και από το εξωτερικό ...................................................................................................................................
242
2.1.β. Δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι .....................................................................................................................................
246
2.1.γ. Ιδιοκτησία .....................................................................................................................................
252
2.2. Ενισχυμένη προστασία οικονομικών-κοινωνικών-πολιτιστικών δικαιωμάτων ....................................................................................................................................
256
2.2.α. Οικονομικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
256
2.2.α.α. Εργασία ...................................................................................................................................
256
2.2.α.β. Λοιπές οικονομικές δραστηριότητες ...................................................................................................................................
265
2.2.β. Κοινωνικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
267
2.2.β.α. Κοινωνική ασφάλιση και προστασία ...................................................................................................................................
267
2.2.β.β. Υγεία ...................................................................................................................................
275
2.2.β.γ. Στέγαση ...................................................................................................................................
279
2.2.β.δ. Εκπαίδευση ...................................................................................................................................
284
2.2.γ. Πολιτιστικά δικαιώματα .....................................................................................................................................
287
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΤΑΣΕΙΣ ΑΠΟΚΛΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΗΜΕΔΑΠΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΤΑΣΕΙΣ ΜΕΡΙΚΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ
1. Προς μια άνιση μεταχείριση παρά τη νομιμότητα της διαμονής .............................................................................................................
290
1.1. Οικογενειακή ενότητα ....................................................................................................................................
290
1.1.α. Επανένωση οικογένειας .....................................................................................................................................
290
1.1.α.1. Οικουμενικό επίπεδο .................................................................................................................................
292
1.1.α.2. Περιφερειακό-ευρωπαϊκό επίπεδο .................................................................................................................................
297
1.1.β. Διαμονή μελών οικογένειας .....................................................................................................................................
311
1.1.β.α. Κοινή διαμονή .................................................................................................................................
311
1.1.β.β. Αυτονόμηση άδειας διαμονής .................................................................................................................................
314
1.1.γ. Δικαιώματα μελών οικογένειας .....................................................................................................................................
317
1.2. Απέλαση ....................................................................................................................................
321
1.2.α. Λόγοι έκδοσης απόφασης απέλασης .....................................................................................................................................
321
1.2.β. Συνεκτιμώμενες παράμετροι .....................................................................................................................................
330
1.3. Αναγνώριση ακόμα πιο περιορισμένων πολιτικών δικαιωμάτων (lato sensu) ....................................................................................................................................
335
2. Προς μια ίση μεταχείριση παρά το παράνομο της διαμονής .................................................................................................................................................
339
2.1. Ισότητα απόλαυσης ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων ....................................................................................................................................
340
2.1.α. Δικαίωμα στη ζωή .....................................................................................................................................
340
2.1.β. Προστασία από τα βασανιστήρια ή τη σκληρή, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση .....................................................................................................................................
342
2.1.γ. Προστασία από τη δουλεία, την υποτέλεια και την αναγκαστική εργασία .....................................................................................................................................
346
2.1.δ. Αναγνώριση νομικής προσωπικότητας .....................................................................................................................................
351
2.1.ε. Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας .....................................................................................................................................
355
2.2. Διαβαθμίσεις απόλαυσης άλλων ατομικών δικαιωμάτων ....................................................................................................................................
360
2.2.α. Ελευθερία και ασφάλεια του προσώπου .....................................................................................................................................
360
2.2.α.1. Οικουμενικό επίπεδο .................................................................................................................................................
360
2.2.α.2. Περιφερειακό επίπεδο .................................................................................................................................................
371
2.2.β.΄Ιση μεταχείριση ενώπιον των δικαστηρίων .....................................................................................................................................
380
2.2.γ. Ελευθερία έκφρασης, συνάθροισης και συνεταιρισμού .....................................................................................................................................
391
2.2.δ. Δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή .....................................................................................................................................
394
2.2.ε. Προστασία της ιδιοκτησίας .....................................................................................................................................
401
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΤΑΣΕΙΣ ΠΛΗΡΟΥΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ
1. Διαβαθμίσεις άνισης μεταχείρισης λόγω του παράνομου της διαμονής ..................................................................................................................................... 407
407
1.1. Οικονομικά δικαιώματα: εργασία ....................................................................................................................................
408
1.2. Κοινωνικά δικαιώματα ....................................................................................................................................
418
1.2.α. Κοινωνική ασφάλιση και προστασία .....................................................................................................................................
418
1.2.β. Υγεία .....................................................................................................................................
422
1.2.γ. Στέγαση .....................................................................................................................................
428
1.2.δ. Εκπαίδευση .....................................................................................................................................
432
1.3. Πολιτιστικά δικαιώματα ....................................................................................................................................
437
2. Άνιση μεταχείριση λόγω του παράνομου της διαμονής .................................................................................................................................................
439
2.1. Ελευθερία κυκλοφορίας-διαμονής ....................................................................................................................................
439
2.2. Οικογενειακή ενότητα ....................................................................................................................................
445
2.3. Απέλαση ....................................................................................................................................
447
2.3.α. Ουσιαστικές προϋποθέσεις .....................................................................................................................................
447
2.3.β. Διαδικαστικές εγγυήσεις .....................................................................................................................................
458
2.4. Μη αναγνώριση πολιτικών δικαιωμάτων (strictoκαιlatosensu) ....................................................................................................................................
471
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΑΠΟΛΥΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΗΜΕΔΑΠΩΝ/ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ
1. Πολλαπλές διαφοροποιήσεις: αποδόμηση και αναδόμηση της διάκρισης ............................................................................................................................................
474
2. Ιθαγένεια versus ισότητας: η άλλη όψη του νομίσματος .................................................................................................................................................
486
ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................................................................................
511
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................................................................
521
Α. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ .................................................................................................................................................
521
Β. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ .................................................................................................................................................
536
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΗΓΩΝ .................................................................................................................................................
541
Β. ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ .................................................................................................................................................
579