Τι σημαίνει καθεστώς διεθνούς προστασίας; ποιες είναι οι υποχρεώσεις της χώρας μας στους χιλιάδες που ζητούν διεθνή προστασία και από που απορρέουν οι υποχρεώσεις αυτές; Ποια είναι τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο και των αναγνωρισμένων προσφύγων; Η παρούσα έκδοση του βιβλίου με τίτλο «Πρόσφυγες και Αιτούντες Άσυλο», απαντά σε όλα τα ανωτέρω ερωτήματα. Αναφέρεται λεπτομερώς στην προστασία που παρέχεται σε παγκόσμιο επίπεδο από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 και στο Πρωτόκολλο της Ν. Υόρκης του 1967, τη «βίβλο» του Προσφυγικού δικαίου, έναν θεμελιώδη πυλώνα στον οποίο στηρίζονται όλες οι πράξεις των οργάνων της ΕΕ, προβαίνει σε παρουσίαση της εξελικτικής διαδρομής της Ευρωπαϊκής πολιτικής ασύλου, με αναφορά στη σχετική νομοθεσία και παραθέτει τον τρόπο λειτουργίας της νέας Υπηρεσίας Ασύλου στη χώρα μας με τη σχετική ελληνική και διεθνή νομολογία. Παραθέτει τη Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας και τις εκατέρωθεν υποχρεώσεις.
Ένα βιβλίο απαραίτητο και χρήσιμο για όλους τους νομικούς δικαστές, δικηγόρους, φοιτητές νομικών σχολών, αλλά και για εργαζόμενους σε ΜΚΟ, για όσους χειρίζονται ζητήματα αλλοδαπών, μεταναστών και προσφύγων. Διαθέτει πλούσια παραρτήματα με τη σχετική νομοθεσία, τη νομολογία των ελληνικών και ευρωπαϊκών δικαστηρίων, υποδείγματα αιτήσεων και σειρά διαγραμμάτων, βιβλιογραφία και λημματικό κατάλογο.
Πρόλογος ................................................................................................................................ vii
συντομογραφιεσ ................................................................................................................... xvii
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΣΥΜΒΑΣΗ της ΓΕΝΕΥΗΣ ΓΙΑ τη νομικη κατασταση ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Παρούλα Νάσκου-Περράκη
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................................... 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Ιστορική αναδρομή στη διεθνή προστασία των προσφύγων ........ 4
1. Η Κοινωνία των Εθνών και η προστασία των προσφύγων ............................................ 5
1.1. Το θεσμικό πλαίσιο της διεθνούς προστασίας ......................................................... 5
1.2. Το διεθνές συμβατικό καθεστώς ................................................................................ 7
1.2.1. Οι πρώτες ρυθμίσεις ......................................................................................... 7
1.2.2. Η Σύμβαση του 1933 ........................................................................................ 9
1.2.3. Άλλες πράξεις ..................................................................................................... 10
2. Ο ΟΗΕ και η προστασία των προσφύγων ......................................................................... 10
2.1. Το θεσμικό πλαίσιο της διεθνούς προστασίας ......................................................... 11
2.1.1. Τα πρώτα βήματα .............................................................................................. 11
2.1.2. Η Προπαρασκευαστική Επιτροπή του ΟΗΕ ................................................... 12
2.1.3. Η Διεθνής Οργάνωση Προσφύγων................................................................. 12
2.1.4. Το Γραφείο του ΟΗΕ Αρωγής και Έργων για τους Παλαιστίνιους Πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή (UNRWA) .............................................................................................................................. 13
2.1.5. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (UNHCR) .................... 13
2.1.6. Ενέργειες της Γεν. Συνέλευσης του ΟΗΕ ....................................................... 16
2.1.7. Άλλοι φορείς δραστηριοτήτων για τους πρόσφυγες ................................... 17
2.2 Το διεθνές συμβατικό καθεστώς ................................................................................. 17
2.2.1. Σε οικουμενικό επίπεδο ................................................................................... 17
2.2.2. Σε περιφερειακό επίπεδο ................................................................................ 20
3. Συμπερασματικές παρατηρήσεις ....................................................................................... 23
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’: Ιστορικό της Διάσκεψης για την κατάρτιση της Σύμβασης του 1951 και του Πρωτοκόλλου της Ν. Υόρκης του 1967 ................................................................................................................................ 25
1. Προπαρασκευαστικές εργασίες της Σύμβασης ................................................................ 25
2. . Προπαρασκευαστικές εργασίες του Πρωτοκόλλου του 1967 για τη νομική κατάσταση των προσφύγων 27
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’: Το προοίμιο της Σύμβασης ....................................................................... 30
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ’: Η έννοια του πρόσφυγα κατά τη Σύμβαση του 1951 ....................... 32
1. . Γενική προσέγγιση ............................................................................................................... 32
1.1. Πρώτες προσεγγίσεις ................................................................................................. 32
1.2.. Η έννοια του πρόσφυγα σύμφωνα με το Καταστατικό της Ύπατης Αρμοστείας 35
1.3. Η έννοια του πρόσφυγα κατά τη «Σύμβαση σχετικά με τη ρύθμιση ειδικών θεμάτων των προβλημάτων των προσφύγων στην Αφρική»............................................................................................................... 37
1.4. Άλλες οριοθετήσεις σχετικά με τον όρο πρόσφυγας ............................................ 37
2. . Ειδική προσέγγιση: Το άρθρο 1 της Σύμβασης ................................................................ 40
2.1. Οι ρήτρες υπαγωγής ................................................................................................... 40
2.1.1. Σ’ όσους έχουν αποκτήσει την ιδιότητα του πρόσφυγα σύμφωνα με προϋπάρχουσες Συμφωνίες ............................................................................................................................ 41
2.1.2. Σ’ εκείνα τα άτομα που θεωρήθηκαν πρόσφυγες κατ’ εφαρμογή του Καταστατικού της Διεθνούς Οργάνωσης Προσφύγων ..................................................................................................... 42
2.1.3. Πέραν όμως από τις ανωτέρω κατηγορίες, η Σύμβαση στο άρθρο 1 Α2 δίνει τον «νέο» ορισμό του πρόσφυγα και καθορίζει τις προϋποθέσεις εφαρμογής του ....................................... 42
2.1.3.1.. Συνεπεία γεγονότων που έλαβαν χώρα πριν από την 1η Ιανουαρίου 1951 43
2.1.3.1.1. Η απάλειψη του χρονικού περιορισμού μετά τη θέση σε ισχύ του Πρωτόκολλου του 1967 .......................................................................................... 45
2.1.3.1.2. Η απάλειψη του γεωγραφικού περιορισμού μετά τη θέση σε ισχύ του Πρωτόκολλου του 1967 .......................................................................................... 46
2.1.3.2. Να υπάρχει δικαιολογημένος φόβος δίωξης ............................... 48
2.1.3.3. Η δίωξη να βασίζεται σε φυλή, θρησκεία, εθνικότητα, κοινωνική τάξη ή πολιτικές πεποιθήσεις ............................................................................................................. 50
2.1.3.4. Ο αιτών να βρίσκεται εκτός της χώρας της ιθαγένειάς του ή αν δεν έχει ιθαγένεια, εκτός της χώρας της τελευταίας αυτού διαμονής ........................................................... 57
2.1.3.5. Ο αιτών να μη μπορεί ή λόγω του φόβου αυτού να μην επιθυμεί να επιστρέψει σε αυτή ............................................................................................................. 58
2.2. Ρήτρες Παύσης ............................................................................................................. 59
2.2.1. Οι λόγοι σύμφωνα με τους οποίους παύει η ιδιότητα του πρόσφυγα ...... 59
2.3. Ρήτρες αποκλεισμού .................................................................................................... 61
2.3.1. Εκείνα που απολαμβάνουν ήδη της προστασίας ή της βοήθειας των Ηνωμένων Εθνών 61
2.3.2. Τα άτομα εκείνα που θεωρούνται ότι δεν έχουν ανάγκη διεθνούς προστασίας 62
2.3.3. Άτομα που θεωρούνται ότι δεν αξίζουν να τύχουν διεθνούς προστασίας 63
Τελικές παρατηρήσεις ............................................................................................................... 65
ΚΕΦΑΛΑΙΟ E’: Η διαδικασία απονομής της ιδιότητας του πρόσφυγα ...................... 67
1. . Το καθεστώς του αιτούντα άσυλο εν αναμονή της αναγνώρισης της ιδιότητάς του ως πρόσφυγα 73
2. . Η έκδοση αρνητικής απόφασης ........................................................................................ 74
3. . Η έκδοση θετικής απόφασης .............................................................................................. 74
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’: Το καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1951 75
1. Γενικές Διατάξεις .................................................................................................................. 75
1.1. Η υποχρέωση του πρόσφυγα να συμμορφώνεται προς τους νόμους και τους κανονισμούς της χώρας υποδοχής (άρθρο 2) ................................................................................................................................... 75
1.2. Η αρχή της μη διάκρισης (άρθρο 3) .......................................................................... 76
1.3. Δικαιώματα που χορηγήθηκαν στους πρόσφυγες εκτός της Σύμβασης (άρθρο 5) 77
1.4. Η έννοια του όρου «κάτω από τις ίδιες συνθήκες» (άρθρο 6) .............................. 78
1.5. Η απαλλαγή από την αρχή της αμοιβαιότητας (άρθρο 7) ..................................... 79
1.6. Η εξαίρεση από έκτακτα μέτρα (άρθρο 8) ............................................................... 80
1.7. Προσωρινά μέτρα (άρθρο 9) ..................................................................................... 82
1.8. Χρονικός υπολογισμός συνήθους διαμονής (άρθρο 10) ....................................... 83
1.9. Ειδική ρύθμιση για τους πρόσφυγες ναυτικούς (άρθρο 11) ................................. 84
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ’: Δικαιώματα που παρέχει η Σύμβαση στους πρόσφυγες ................. 86
1. Διοικητικά μέτρα .................................................................................................................. 86
1.1. Συνδρομή Διοικητικών Αρχών (άρθρο 25) .............................................................. 86
1.2. Δελτίο ταυτότητας (άρθρο 27) .................................................................................. 87
1.3. Ταξιδιωτικά έγγραφα (άρθρο 28) .............................................................................. 88
1.3.1. Προϋποθέσεις για την έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων .......................... 88
1.3.2. Ισχύς του ταξιδιωτικού εγγράφου ................................................................ 89
1.3.2.1. Γεωγραφική ισχύς ............................................................................ 89
1.3.2.2. Χρονική ισχύς .................................................................................... 89
1.3.3. Ανανέωση ή επέκταση της ισχύος του ταξιδιωτικού εγγράφου .............. 90
1.3.4. Η ρήτρα επιστροφής....................................................................................... 90
1.3.5. Μεταβίβαση ευθύνης για την έκδοση ταξιδιωτικού εγγράφου ............... 91
1.3.6. Ο τύπος του ταξιδιωτικού εγγράφου ........................................................... 91
1.3.7. Έκδοση υποχρεωτικής θεώρησης ................................................................ 92
1.3.8. Κριτική των ρυθμίσεων για το ταξιδιωτικό έγγραφο ................................... 92
1.4. Δημοσιονομικές επιβαρύνσεις (άρθρο 29) .............................................................. 92
1.5. Μεταφορά περιουσιακών στοιχείων (άρθρο 30) ................................................... 93
1.6. Πολιτογράφηση (άρθρο 34) ...................................................................................... 94
2. Τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα .................................................................................. 95
2.1. Προσωπική κατάσταση (άρθρο 12) .......................................................................... 95
2.2. Η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 4) ....................................................................... 96
2.3. Το δικαίωμα προσφυγής ενώπιον των δικαστηρίων (άρθρο 16) ......................... 97
2.4. Ελεύθερη κυκλοφορία (άρθρο 26) ........................................................................... 98
2.5.. Δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 15) ............................................................ 99
2.6. Άλλη προστασία .......................................................................................................... 100
3. Κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα .............................................................................. 101
3.1. Γενικά ............................................................................................................................ 101
3.1.1. Μισθωτή εργασία (άρθρο 17) .......................................................................... 101
3.1.2. Μη μισθωτά επαγγέλματα (άρθρο 18) ........................................................... 103
3.1.3. Ελεύθερα επαγγέλματα (άρθρο 19) ................................................................ 103
3.2. Κοινωνική πρόνοια και συνδρομή του δημοσίου .................................................... 104
3.2.1. Σύστημα δελτίου (άρθρο 20) ........................................................................... 104
3.2.2. Στέγαση (άρθρο 21) .......................................................................................... 104
3.2.3. Εκπαίδευση (άρθρο 22) .................................................................................... 105
3.2.4. Κοινωνική πρόνοια και συνδρομή από το Δημόσιο (άρθρο 23) ................. 107
3.2.5. Εργατική νομοθεσία και κοινωνική ασφάλιση (άρθρο 24) .......................... 107
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η’: Το αίτημα ασύλου ....................................................................................... 110
1. Παροχή ασύλου ................................................................................................................... 110
2. Πρόσφυγες που βρίσκονται παράτυπα στη χώρα υποδοχής (άρθρο 31) ................... 113
3. Απέλαση (άρθρο 32) ............................................................................................................ 120
3.1. Νομική βάση για την απέλαση προσφύγων ............................................................. 122
4. Απαγόρευση απέλασης ή επαναπροώθησης (άρθρο 33) .............................................. 126
4.1. Το άρθρο 33 της Σύμβασης ........................................................................................ 126
4.2. Πεδίο εφαρμογής του άρθρου 33 ............................................................................. 128
4.3. Εξαιρέσεις στην απαγόρευση επαναπροώθησης .................................................... 130
4.4. Η αρχή της μη-επαναπροώθησης στη νομολογία του ΕΔΔΑ ................................. 132
4.5. Συμπερασματικές παρατηρήσεις ............................................................................... 134
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ’: Εκτελεστικές και μεταβατικές διατάξεις .............................................. 136
1. Συνεργασία των εθνικών αρχών με τα Ηνωμένα Έθνη (άρθρο 35) ............................. 136
2. Πληροφορίες για την εθνική νομοθεσία (άρθρο 36) ...................................................... 138
3. Σχέση με τις προγενέστερες Συμβάσεις (άρθρο 37) ....................................................... 138
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι’: Τελικές διατάξεις ........................................................................................... 139
1. Στη διευθέτηση διαφορών (άρθρο 38) ............................................................................. 139
2. Συμμετοχή στη Σύμβαση (άρθρο 39) ................................................................................ 139
3. Η ρήτρα εδαφικής εφαρμογής (άρθρο 40) ...................................................................... 139
4. Η ομοσπονδιακή ρήτρα (άρθρο 41) .................................................................................. 140
5. Επιφυλάξεις (άρθρο 42) ....................................................................................................... 141
6. Θέση σε ισχύ της Σύμβασης (άρθρο 43) ........................................................................... 142
7. Καταγγελία της Σύμβασης (άρθρο 44) .............................................................................. 142
8. Αναθεώρηση της Σύμβασης (άρθρο 45) ........................................................................... 142
9. Γνωστοποίηση (άρθρο 46) .................................................................................................. 143
Συμπέρασμα ........................................................................................................................... 143
ΜΕΡΟΣ δευτερο
Η ευρωπαϊκη ενωση και το ασυλο
Γιάννης Παπαγεωργίου
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Από την διακυβερνητική συνεργασία στο Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου 145
1. Εισαγωγή ............................................................................................................................... 145
2. Η γένεση και διακυβερνητική περίοδος (1970-1993) .................................................... 146
2.1. Η γένεση της πολιτικής ασύλου ................................................................................. 146
2.2. Η διακυβερνητική περίοδος ....................................................................................... 148
2.3. Η Σύμβαση του Δουβλίνου ......................................................................................... 149
3. Η συνθήκη του Μάαστριχτ και η δημιουργία του 3ου πυλώνα (1993-1999).............. 151
3.1. Τα χαρακτηριστικά του 3ου πυλώνα ......................................................................... 151
4. Η κοινοτικοποίηση του ασύλου - η Συνθήκη του Άμστερνταμ (1999-2008)............... 152
4.1. Η κοινοτικοποίηση του ασύλου ................................................................................. 152
4.2. Το Πρόγραμμα του Τάμπερε ...................................................................................... 153
4.3. Η πρώτη ‘γενιά’ νομοθετικών κειμένων της ΕΕ ....................................................... 155
Κεφάλαιο Β’: Η Συνθήκη της Λισσαβόνας: το άσυλο ως συντρέχουσα αρμοδιότητα της Ένωσης 156
1. Εμβαθύνοντας την ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου ............................................................. 156
2. Η Συνθήκη της Λισσαβόνας και το άσυλο ........................................................................ 156
3. Οι νέες αρμοδιότητες .......................................................................................................... 158
4. Τα στοιχεία αλληλεγγύης .................................................................................................... 160
5. Ο νέος ρόλος του Δικαστηρίου της Ένωσης ..................................................................... 161
6. Διαμορφώνοντας το Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου ............................................. 163
7. Η δεύτερη ‘γενιά’ νομοθετικών κειμένων ........................................................................ 165
8. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO) .......................................... 167
Κεφάλαιο Γ’: Νομικές και πολιτικές εξελίξεις στην Ένωση μετά την προσφυγική κρίση του 2015 168
1. Η γένεση της κρίσης ............................................................................................................. 168
2. Η ευρωπαϊκή αντίδραση ..................................................................................................... 169
3. Η μετεγκατάσταση ............................................................................................................... 171
4. Το τρίτο νομοθετικό κύμα - προς ένα ενιαίο σύστημα ασύλου ή η επιστροφή στις εθνικές πολιτικές 172
4.1. Μεταρρυθμίζοντας το Κ.Ε.Σ.Α. .................................................................................... 172
4.2. Η τρίτη ‘γενιά’ των νομοθετικών κειμένων .............................................................. 174
4.3. Το νέο Δουβλίνο ........................................................................................................... 175
4.4. Ο νέος Οργανισμός Ασύλου ....................................................................................... 177
ΜΕΡΟΣ τριτο
το ελληνικο συστημα ασυλου
Χρήστος Μπαξεβάνης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................................... 179
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Το νομοθετικό πλαίσιο για το άσυλο στην Ελλάδα ............................. 183
1. Η ελληνική νομοθεσία για το άσυλο ................................................................................. 183
2. Ο Ν. 4375/2016: οι βασικές αλλαγές στο σύστημα ασύλου ......................................... 185
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄: Η θεσμική διάρθρωση του συστήματος ασύλου στην Ελλάδα .... 188
1. Υπηρεσία Υποδοχής και Ταυτοποίησης ............................................................................ 188
2. Υπηρεσία Ασύλου ................................................................................................................ 189
3. Αρχή Προσφυγών ................................................................................................................ 190
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄: Η διαδικασία υποβολής και εξέτασης του αιτήματος διεθνούς προστασίας 193
1. Διαδικασίες σε Πρώτο Βαθμό ............................................................................................ 193
2. Διαδικασίες σε Δεύτερο Βαθμό ......................................................................................... 196
3. Υποβολή και Αξιολόγηση στοιχείων ................................................................................. 197
4. Η διοικητική κράτηση των αιτούντων άσυλο ................................................................... 199
5. Η προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων ...................................................................... 205
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: Το Φάσμα των Μορφών Διεθνούς Προστασίας .................................. 207
1. Το Καθεστώς του Πρόσφυγα ............................................................................................. 207
2. Η Επικουρική Προστασία .................................................................................................... 209
3. Το νομικό καθεστώς των δικαιούχων διεθνούς προστασίας ......................................... 213
4. Παραμονή για Ανθρωπιστικούς Λόγους ........................................................................... 216
5. Η οικογενειακή επανένωση στο πλαίσιο της διαδικασίας Δουβλίνο ............................ 218
6. Το Πρόγραμμα Μετεγκατάστασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Relocation) ................... 223
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄: Η Δήλωση της Ε.Ε. - Τουρκίας υπό το πρίσμα του εθνικού, ευρωπαϊκού και διεθνούς δικαίου .................................................................................................................................................. 226
1. Από την Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τη Μετανάστευση στη Συμφωνία της 18ης Μαρτίου 2016 226
2. Το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο .................................................................................. 228
2.1. Ο μηχανισμός των ασφαλών χωρών: ασφαλής τρίτη χώρα και πρώτη χώρα ασύλου 228
2.2. Η αρχή της μη επαναπροώθησης (non-refoulement) ........................................... 230
3. Η περίπτωση της Τουρκίας: τα νομικά ελλείμματα της Συμφωνίας .............................. 232
3.1. Το νομικό πλαίσιο των δικαιούχων διεθνή προστασία στην Τουρκία .................. 232
3.2. Ο σεβασμός της ρήτρας της μη επαναπροώθησης από την Τουρκία ................... 234
3.3. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία ................................... 235
4. Η ευρωτουρκική συμφωνία για το προσφυγικό υπό το πρίσμα της αρχής της αλληλεγγύης (άρθρο 80 ΣΛΕΕ) 235
Παραρτήματα:
- Διαγραμματική εξέταση του αιτήματος Διεθνούς Προστασίας ...................................... 241
- Υποδείγματα Βασικών Εγγράφων ....................................................................................... 243
- Κατάλογος Βασικών Νομοθετικών Κειμένων .................................................................... 255
- Νομολογία Ελληνικών και Διεθνών Δικαστηρίων ............................................................. 259
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ........................................................................................................................... 265
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΛΗΜΜΑΤΩΝ ......................................................................................................... 275
